1 listopada to w Polsce dzień pełen zadumy i pamięci o zmarłych. Miliony Polaków odwiedzają cmentarze, składają kwiaty i zapalają znicze, tworząc wieczorem niezwykły widok morza świateł. Skąd pochodzi ta tradycja? Czy jej korzenie sięgają czasów przedchrześcijańskich? Jak ten dzień obchodzi się w innych kulturach? W artykule przybliżamy historię i współczesne znaczenie Dnia Wszystkich Świętych.
Samhain – celtyckie święto końca lata
Ofiara dla aos sí
Pierwsze ślady obchodzenia 1 listopada jako dnia związanego z duchami i zmarłymi sięgają czasów starożytnych Celtów. Zamieszkujący dzisiejsze tereny Irlandii, Szkocji, Walii i Francji Celtowie świętowali wtedy Samhain (wymawiane Sau-ihn). Nazwa ta pochodzi z języka gaelickiego i oznacza „koniec lata”. Samhain był jednym z czterech najważniejszych świąt celtyckich, obok Imbolc (1 lutego), Beltane (1 maja) i Lughnasadh (1 sierpnia). Był to czas zakończenia zbiorów i przygotowania na ciemniejszą, zimową porę roku. Według celtyckich wierzeń w noc Samhain granica między światem żywych a zaświatami stawała się wyjątkowo cienka, co ułatwiało kontakt z duchami. Dusze przodków mogły wrócić do swoich domów, by odwiedzić żywych. Jednak w tym czasie obecne były także inne, czasem nieprzychylne, istoty nadprzyrodzone zwane aos sí (wymawiane ees shee). Uważano, że uspokojenie tych duchów wymaga składania ofiar z jedzenia, zwierząt lub roślin, które pozostawiano na polach, przy drogach lub na kopcach – miejscach uznawanych za przejścia do innego świata.
Zabawa i wróżby z orzechów i jabłek
Obchody Samhain trwały trzy dni i trzy noce, a udział w nich był obowiązkowy dla wszystkich członków społeczności. W tym czasie ludzie gromadzili się na wspólnych ucztach i uczestniczyli w obrzędach organizowanych przez druidów, czyli celtyckich kapłanów. Jednym z ważniejszych rytuałów było gaszenie ognisk domowych i zapalanie nowego, wspólnotowego ogniska, które symbolizowało słońce i jego oczyszczającą oraz chroniącą moc. Z tego ogniska mieszkańcy zabierali płonące gałęzie lub żar do swoich domów, by ponownie rozpalić ogień domowy – gest ten miał zapewniać błogosławieństwo bogów na nadchodzący rok.
Samhain było także czasem wróżb i przepowiedni, szczególnie dotyczących zdrowia, miłości, bogactwa czy śmierci. Wróżono z orzechów, jabłek, kości czy płomieni ognia. Rytuały te nie tylko kształtowały wspólnotowe więzi, ale także pozwalały ludziom przygotować się duchowo na nadchodzące, zimowe miesiące.
Halloween – święto duchów i strachów
All Hallows’ Eve
Chrystianizacja celtyckich terenów wprowadziła znaczące zmiany w tradycyjnych obchodach. Kościół katolicki, dążąc do zastąpienia pogańskich zwyczajów chrześcijańskimi, ustanowił w VIII wieku 1 listopada Dniem Wszystkich Świętych (łac. Festum Omnium Sanctorum). Decyzja ta miała nie tylko upamiętniać świętych i męczenników, ale także odwrócić uwagę od pogańskiego święta Samhain. Mimo to, wiele dawnych zwyczajów przetrwało. Szczególnie na terenach Irlandii i Szkocji, gdzie w wigilię Dnia Wszystkich Świętych obchodzono Halloween (All Hallows’ Eve), które z czasem stało się odrębnym świętem.
Cukierek albo psikus
Jednym z najbardziej charakterystycznych zwyczajów Halloween było przebieranie się w stroje przypominające duchy, demony czy inne nadprzyrodzone istoty. Przebrania miały odstraszać złe duchy lub je zmylić, by nie mogły rozpoznać w nich ludzi i wyrządzić im krzywdy. Wierzono również, że duchy, które wracały na ziemię w tym czasie, należało udobruchać. Taki zapoczątkowano tradycję zostawiania dla nich jedzenia i napojów na progach domów. Z czasem ten zwyczaj ewoluował w znane dziś „cukierek albo psikus” (trick-or-treating).
Dyniowy straszak Jack-o’-lantern
Innym symbolem Halloween stały się lampiony, początkowo wykonywane z rzepy, później zastąpione przez bardziej dostępne dynie. Wydrążone warzywa, z wyciętymi strasznymi twarzami i świecą w środku, nazywane były Jack-o’-lanterns. Legenda głosiła, że symbolizują one duszę pewnego oszusta, Jacka, który został skazany na wieczne wędrówki między światami. Lampiony miały odstraszać złe duchy i oświetlać drogę dla dusz zmarłych.
Komercjalizacja Halloween
Wraz z emigracją Irlandczyków i Szkotów do Ameryki Północnej w XIX wieku Halloween zyskało na popularności na nowym kontynencie. Początkowo obchodzone głównie w kręgach imigrantów, z czasem rozprzestrzeniło się w całym społeczeństwie. W XX wieku Halloween przekształciło się w święto o charakterze komercyjnym, skupione na zabawie, przebierankach, dekoracjach i zbieraniu słodyczy. Tradycyjne wierzenia straciły na znaczeniu, a na pierwszy plan wysunęły się elementy rozrywkowe, takie jak organizowanie kostiumowych imprez, dekorowanie domów i tworzenie tematycznych gier oraz konkursów, np. wyławianie jabłek z wody czy opowiadanie strasznych historii.
Halloween w Polsce
Obecnie Halloween jest jednym z najważniejszych świąt w krajach anglosaskich, które zyskuje popularność także w innych częściach świata, w tym w Polsce. Coraz częściej można spotkać dekoracje z dyni, kostiumowe imprezy czy dzieci uczestniczące w zabawie „cukierek albo psikus”. Jednak adaptacja tego święta w Polsce bywa trudna i kontrowersyjna, głównie ze względu na jego pogańskie korzenie oraz napięcia w relacjach z Kościołem katolickim. Dzień Wszystkich Świętych i następujący po nim Dzień Zaduszny mają w Polsce głęboko zakorzenioną tradycję, skupioną na modlitwie, zadumie i odwiedzaniu cmentarzy, co kontrastuje z rozrywkowym i komercyjnym charakterem Halloween.
Wielu duchownych i wiernych postrzega Halloween jako obce, a nawet sprzeczne z wartościami chrześcijańskimi, co prowadzi do krytyki tego święta i promowania alternatywnych inicjatyw, takich jak „Bal Wszystkich Świętych”. Mimo to, dla części społeczeństwa, zwłaszcza młodszych pokoleń, Halloween jest przede wszystkim okazją do zabawy i oderwania się od codzienności, a jego popularność z roku na rok stopniowo rośnie, szczególnie w miastach. Ten proces adaptacji ukazuje zmieniające się podejście Polaków do tradycji oraz otwartość na globalne wpływy kulturowe.
Wszystkich Świętych – czas pamięci i modlitwy
Religijny wymiar święta
W Polsce 1 listopada to przede wszystkim święto o głęboko zakorzenionym religijnym charakterze. Tego dnia wierni uczestniczą w mszach i nabożeństwach, modląc się za dusze zmarłych, szczególnie tych, którzy nie dostąpili jeszcze zbawienia. Dzień ten jest także okazją do refleksji nad sensem życia, przemijaniem i nadzieją na zmartwychwstanie. Symbolika zapalanych zniczy na grobach bliskich wyraża nie tylko pamięć, ale także wiarę w życie wieczne i triumf światła nad ciemnością.
Tradycja odwiedzania cmentarzy
Wszystkich Świętych to jeden z nielicznych dni w roku, kiedy polskie cmentarze stają się miejscem masowych odwiedzin. Groby bliskich są sprzątane, przystrajane kwiatami i wieńcami, a zapalone znicze tworzą niepowtarzalny, pełen zadumy nastrój. Spotkania przy grobach stają się także okazją do wspominania zmarłych, podtrzymywania rodzinnych więzi oraz wyrażania szacunku dla tych, którzy odeszli.
Wszystkich Świętych a Halloween – różnice i podobieństwa
Choć polskie Wszystkich Świętych różni się od zachodniego Halloween, oba święta łączy wspólna potrzeba refleksji nad duchowym wymiarem życia oraz łączności z przeszłością. Podczas gdy Halloween w krajach anglosaskich ma dziś charakter zabawowy i komercyjny, w Polsce 1 listopada pozostaje dniem skupienia, modlitwy i rodzinnych tradycji. W obu przypadkach jednak istotą jest pamięć o tych, którzy już odeszli, oraz próba oswojenia tajemnicy śmierci.
Dzień zmarłych w innych zakątkach świata
Meksyk – Día de los Muertos (Dzień Zmarłych)
Obchodzony 1 i 2 listopada, Día de los Muertos to barwne i radosne święto, które łączy tradycje azteckie z katolickimi obrzędami. Meksykanie wierzą, że w tym czasie dusze zmarłych odwiedzają swoich bliskich. Ołtarze (ofrendas) zbudowane w domach i na cmentarzach zdobione są zdjęciami, kwiatami aksamitkami, świecami, jedzeniem (w tym słynnymi cukrowymi czaszkami) oraz napojami, które zmarli lubili za życia. Cała uroczystość jest okazją do wspomnień, muzyki i rodzinnych spotkań, wyrażając miłość i szacunek wobec zmarłych.
Japonia – Obon
Obon, obchodzony w sierpniu lub lipcu (w zależności od regionu), to buddyjskie święto poświęcone duszom przodków. Japończycy wierzą, że podczas Obonu dusze zmarłych wracają na ziemię. Rodziny odwiedzają groby, czyszczą je i zapalają lampki, by wskazać zmarłym drogę. Ważnym elementem jest taniec Bon Odori, symbolizujący radość z ponownego spotkania z duszami przodków. Na zakończenie święta zapalane są lampiony i puszczane na wodzie, by poprowadzić dusze z powrotem do zaświatów.
Madagaskar – Famadihana (Przewracanie kości)
Famadihana to wyjątkowy rytuał odbywający się co kilka lat, głównie w porze suchej. Podczas tej uroczystości rodziny ekshumują ciała zmarłych, zawijają je w nowe całuny i wspólnie świętują z nimi. Przy dźwiękach muzyki tanecznej trumny są niesione po wiosce, co symbolizuje ponowne zjednoczenie ze zmarłymi. Chociaż praktyka ta może szokować inne kultury, dla Malgaszy jest wyrazem miłości i szacunku dla przodków oraz okazją do prośby o błogosławieństwo.
Korea Południowa – Chuseok
Chuseok, obchodzony w czasie jesiennego pełni księżyca, to koreańskie święto plonów, które ma również wymiar wspomnienia zmarłych przodków. Rodziny odwiedzają groby, składając ofiary z jedzenia i napojów, w tym tradycyjnego ryżowego ciasta songpyeon. Ceremonie czci przodków (charye) odbywają się w domach, gdzie w specjalnie przygotowanych ołtarzach składane są dary. Święto łączy refleksję nad przeszłością z radością i wdzięcznością za zbiory.
Dzień Wszystkich Świętych to wyjątkowy czas, kiedy refleksja nad życiem i śmiercią łączy pokolenia i przypomina o nieprzemijającej wartości pamięci o bliskich. Chociaż na przestrzeni wieków święto to ewoluowało, pozostaje ono zakorzenione w tradycji jako dzień pełen zadumy, modlitwy i wspólnotowej więzi. W obliczu kontrastów z popularnym na Zachodzie Halloween, polska tradycja 1 listopada zachowuje swoją głębię i duchowy wymiar, przypominając, że pamięć o przodkach oraz świadomość cyklu życia to wartości uniwersalne, które łączą różne kultury i epoki.
Bibliografia >
- Frazer, James George. Złota gałąź: studium magii i religii. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2021. – Klasyczne studium antropologiczne badające rytuały i zwyczaje związane z kultem zmarłych w różnych kulturach, w tym celtyckie tradycje Samhain.
- Hutton, Ronald. The Stations of the Sun: A History of the Ritual Year in Britain. Oxford: Oxford University Press, 1996. – Szczegółowa analiza historii świąt, w tym pogańskich rytuałów Samhain oraz procesu ich adaptacji przez chrześcijaństwo.
- Santino, Jack. Halloween and Other Festivals of Death and Life. Knoxville: University of Tennessee Press, 1994. – Badania nad genezą i transformacją Halloween, od jego korzeni w starożytnych tradycjach po współczesne obchody.
- Piątkowska, Katarzyna. „Dzień Wszystkich Świętych a Halloween – podobieństwa i różnice”. Etnografia Polska, t. 65, 2020, s. 55-72. – Artykuł porównujący polskie tradycje Dnia Wszystkich Świętych z zachodnim Halloween.
- Harris, Maxine. Grave Matters: A Journey Through the Modern Funeral Industry to a Natural Way of Burial. New York: Scribner, 2007. – Rozważania nad podejściem do śmierci w różnych kulturach, w tym omówienie Día de los Muertos w Meksyku.
- Bieńkowska, Małgorzata. „Obon – japońskie święto duchów”. Kwartalnik Orientalny, nr 4, 2018, s. 125-138. – Przegląd tradycji związanych ze świętem Obon w Japonii i ich znaczenie społeczne.
- Nyamnjoh, Francis B. Madagascar: Society and Politics. Pretoria: African Books Collective, 2019. – Studium opisujące unikalne rytuały, takie jak Famadihana na Madagaskarze, w kontekście ich znaczenia dla lokalnej kultury.
- Choe, Jong-yun. „Tradycyjne i współczesne aspekty Chuseok w Korei Południowej”. Journal of Korean Studies, vol. 12, 2019, s. 45-60. – Analiza obchodów święta plonów Chuseok, z akcentem na elementy związane z upamiętnianiem zmarłych.
- Davidson, H.R. Ellis. Gods and Myths of Northern Europe. Baltimore: Penguin Books, 1964. – Kompendium mitologii i wierzeń północnoeuropejskich, w tym wpływu zwyczajów celtyckich na współczesne święta.
- Turner, Victor. The Ritual Process: Structure and Anti-Structure. Chicago: Aldine Publishing, 1969. – Klasyczne dzieło badające rytuały przejścia i ich znaczenie w różnych społeczeństwach, w tym rytuały związane ze świętem Samhain.